حکمرانی مفهومی بنیادین در مطالعات قدرت و سامان دهی اجتماعی است که در نظریات معاصر، بهویژه در اندیشه میشل فوکو، بهمثابه فناوری هدایت رفتار از طریق ساختارهای نرم و غیرمستقیم فهم میشود. این الگو از حکمرانی، در عین کارآمدی، نسبت به فاعالن غیر مرئی و سازوکارهای اضالل ناپیدا، فاقد ظرفیت تحلیلی کافی است. این پژوهش با الهام از چارچوب حکومتمندی، به بازخوانی تصویر قرآنی از شیطان بهمثابه فاعلی حکومتی میپردازد که با بهرهگیری از فناوریهای نرم، به تنظیم رفتار و ادراک انسان در مقیاس اجتماعی دست میزند. هدف اصلی پژوهش، کشف و تبیین الگوی حکومتمندی شیطان بر اساس تحلیل موضوعی آیات قرآن کریم است. این مطالعه با رویکرد کیفی و به روش پژوهش موضوعی در قرآن انجام شده است. یافتهها نشان میدهد که شیطان در قرآن، معمار نظامی چندالیه از قدرت است که در آن، با استفاده از ابزارهایی چون وسوسه، تزئین، تهدید، اغوا و شراکت در اموال، به مهندسی رفتار، ادراک، و حتی ساختارهای کالن اجتماعی میپردازد. این نظام در چهار بُعد قابل تحلیل است: منطق حکمرانی شیطان، فناوری اضالل، حوزههای اعمال قدرت )اقتصاد، فرهنگ، سیاست، سالمت و امنیت( و فرا یند سوژهسازی. بازشناسی این الگو، زمینه را برای طراحی سیاستهایی فراهم میکند که در برابر اشکال پنهان اغوا و استحاله فرهنگی، مقاومت نظری و کاربردی تولید میکنند؛ همچنین این چارچوب میتواند مبنایی برای طراحی الگوهای مقاومت فرهنگی، پاالیش سیاستگذاریها، تحلیل جنگ شناختی دشمن و تولید محتوای تمدنی بر پایه تمایز با نظم شیطانی باشد.

نفس انسانی، در طی قوس صعود، بر مبنای حرکت جوهری و اشتدادی خود، به مرتبه ای دست می یابد که آماده دریافت انواع خطورات می گردد. «خاطر» بر دو نوع است. دسته ای الهی است که از جانب خداوند بر قلب آدمی وارد می گردد که «الهام» نامند و دسته ای نیز از جانب شیطان بر قلب انسان فرود می آید که «القاء» نامند. گاهی الهامات قدسی با واسطه صورت می پذیرد و گاهی نیز بدون واسطه. در الهامات قدسی با واسطه، نیازمند وسائطی هستیم که الهامات را از جانب حق تعالی بر قلب آدمی وارد سازد. یکی از وسائط الهام، «ملائکه» هستند. نقطه مقابل الهام، القاء می باشد که از جانب شیطان صورت می پذیرد. کشمکش میان سپاه فرشته و جنود شیطان، در نفس آدمی، همیشگی است. زمانی که نفس به ذکر خداوند مشغول باشد، شیطان از او دور گشته و الهام فرشته صورت می پذیرد. این در حالی است که شاهد همکاری همه جانبه قوای نفس، تحت سیطره «قوه قدسیه» باشیم. در مقابل، هنگامی که نفس به واسطه شهوانیات، از یاد خداوند غافل گردد، شیطان به واسطه تسخیر «قوه وهمیه»، مجال القاء از راه های گوناگون را می یابد. کشمکش شیطان و فرشته در نفس آدمی تا جایی ادامه می یابد که یکی از این دو، فاتح کارزار نفس گردند که در اکثر آدمیان، به جهت غلبه شهوت، فاتح اصلی، شیطان و جنود او می باشد.

از نظر ملاصدرا، خاطر به مثابه پیام، دارای سه جزء اصلی است: (1) فرستنده پیام، (2) محتوای پیام، (3) گیرنده پیام. خاطر رحمانی پیامی است که از جانب فرشته فرستاده می شود و الهام نام دارد و ویژگی آن سوق دهندگی انسان به سوی خیر یعنی به فعلیت رساندن قوا بر اساس حکم عقل و به طور متعادل است. خاطر شیطانی پیامی است که از جانب شیطان فرستاده می شود، وسوسه نام دارد و انسان را به سوی شر سوق می دهد، به این معنی که باعث می شود وی به برخی قوای خود بیشتر بپردازد و آنها را به صورت نامتعادل به فعلیت برساند. انسان با جنبه عالی خود که همان مرتبه عقل اوست با ملائکه ارتباط برقرار کرده، خواطر رحمانی دریافت می کند و با جنبه سافل خود که همان مرتبه وهم اوست با شیاطین ارتباط برقرار کرده و خواطر شیطانی دریافت می نماید.عوامل دریافت خواطر دو دسته اند: (1) عوامل الهی: عامل الهی دریافت خاطر رحمانی توفیق و عامل الهی دریافت خاطر شیطانی خذلان نام دارد، (2) عوامل انسانی: مقصود رفتارها و اعمالی است که اگر نیکو بوده و بر اساس عقل باشد انسان را مستعد پذیرش خواطر رحمانی می کند واگر ناپسند بوده و بر اساس شهوت و وهم باشد نفس انسانی را آماده پذیرش خواطر شیطانی می نماید.

مقاله حاضر کوششی در جهت دریافت مفهوم مس شیطان در قرآن کریم است. برای تبیین مفهوم تماس در قرآن کریم، واژگان گوناگونی مانند «همزات، ازیز، نقیض، وسوسه، استحواذ» و... به کار رفته است. اگرچه این واژگان همه برای این مفهوم ارتباط شیطان با انسان به کار رفته است، هر کدام دارای ویژگی های خاص خود می باشد. در قرآن کریم، مس شیطان در ارتباط با سه واژه «خبط، نصب، طائف» به کار رفته است.آرای متکلمان اشعری، معتزلی و شیعی درباره امکان یا عدم امکان مس انسان توسط شیطان در کتاب های تفسیری و کلامی تبدیل به موضوعی دامنه دار شده است و هر کدام برای اثبات دیدگاه خود به دلایل مختلفی استناد جسته اند. برخی حتی به وقوع خطا در قرآن تحت تاثیر فرهنگ جاهلی به خاطر این آیات نظر داده اند.ریشه شناسی واژگان خبط و نصب می تواند بدون برخورد به استدلالات کلامی، شبهه تسلط شیطان بر عقل رباخوار و بر جسم پیامبران را رد نماید و مفهوم جدیدی را از این دو واژه ارائه نماید که با سیاق آیات، ساختار سوره و دانش ریشه شناسی و روایات تفسیری ائمه انطباق بیشتری دارد.

از منظر نگرش های معنوی، یکی از تقسیم بندی های احوال درونی انسان، عرفانی و شیطانی است. شناخت این احوال به ویژه احوال عرفانی و شیطانی از مباحث مهم معرفت شناسی عرفانی بوده، خود عارفان هم به این امر تفطن داشته اند. «ترزا آویلایی» (1515-1582 م. ) و «مولوی» (604-672 ق. ) در آثارشان کم و بیش به این امر پرداخته اند. استخراج و مقایسه نظرهای این دو عارف می تواند در شناخت احوال حقیقی و کاذب عرفانی کمک شایانی کند. بررسی این مسیله نشان می دهد که هر دو عارف، منشا اصلی احوال حقیقی عرفانی را خدا و منشا احوال کاذب را شیطان و توهم آدمی می دانند و با عروض احوال عرفانی، تسلیاتی هم برای انسان ارزانی می شود که آنها هم به دو دسته عرفانی و شیطانی تقسیم می شوند. ظاهرا هم ترزا و هم مولوی، هر دو بر این نظرند که احوال اصیل ناظر به آینده، قابلیت تحقق دارند، اما احوال کاذب در حد اموری ذهنی یا بیانی باقی می مانند. سخنان ترزا در این زمینه دقیق تر و جزیی تر از مولوی است. هر دو عارف در مواردی برای تشخیص احوال حقیقی از احوال کاذب، آزمودن شخصی را پیشنهاد می کنند؛ یعنی تا زمانی که خود شخص چنین احوالی را از سر نگذراند، نمی تواند سایر موارد را تشخیص دهد. مولوی در این زمینه از تشخیص اصالت یک حال عرفانی از طریق حال عرفانی دیگر یاد می کند که با نظر ترزا شباهت دارد. به اعتقاد هر دو عارف، احوال حقیقی، انسان را از اسارت دنیا رها می سازد، در حالی که احوال کاذب، انسان را اسیر دنیا و خواهش های نفسانی می کند. بهره گیری از معیارهای آشکار نبودن القایات دروغین و شباهتشان به رویا، در دسترس بودن احوال کاذب و دور از دسترس بودن احوال عرفانی و امکان راستی آزمایی آنها در نماز و نیایش می تواند در تشخیص این احوال کمک کند. غیرمنتظره، انتساب ناپذیر بودن احوال ناب به خود و معطوف ساختن توجهات انسان به خدا، تقویت اخلاق و دین داری، از شاخصه های احوال عرفانی است. در بیان این شاخص ها، ترزا دقیق و جزیی نگر و مولانا اغلب کلی نگر است.

چکیده فارسی:آیه 52 سوره مبارکه حج، بیانگر القائات شیطان بر پیامبران به هنگام تمنی ایشان از خداوند و در مقابل باطل ساختن این القائات از سوی خداوند، در جهت تحکیم آیات الهی است. پیرامون چیستی تمنی مورد بحث و نیز چگونگی القائات شیطان، اقوال مختلفی وجود دارد. برخی از این وجوه با مقام عصمت پیامبران در تضاد بوده و برخی دیگر همراه سازگاری با عصمت، با ظاهر آیه و واقعیت های تاریخی نیز هماهنگ می باشد. تمنی در لغت به دو معناست: تلاوت کردن و آرزو کردن. بر اساس معنای اول، مفاد آیه مزبور این است که پس از آنکه پیامبران آیات الهی را به طور کامل برای مردم تلاوت می کردند، شیطان به وسوسه مردم پرداخته و با طرح شبهات و یا تحریف حقایق، می کوشید تا مانع هدایت آنان شود. بر اساس معنای دوم، آرزوی پیامبران این بود که عموم افراد را به صراط مستقیم برسانند، اما شیطان با القاء شبهات و تحریف حقایق، می کوشید تا این آرزوی پیامبران را به شکست منجر سازد. اما در هر دو صورت خداوند پیامبران را حمایت می کرد و در نهایت حق بر باطل غلبه می یافت و مشعل هدایت همواره فرا راه مردم فروزان بود.   چکیده عربی:اشارت الآیة 52 من سورة الحج الی الالقاءات الشیطانیة حینما یتمنی الانبیاء و فی المقابل تکفل الباری تعالی بنسخ وإبطال تلک الالقاءات و دحر کید الشیاطین، و إحکام الآیات الالهیة. و قد اختلفت کلمة المفسرین و الباحثین فی المراد من مفردة التمنی «الا اذا تمنی» و کیفیة الالقاءات الشیطانیة «القی الشیطان فی امنیته» فذهب کل فریق الی تبنی نظریة خاصة و رأی متمایز عن الآخرین فی هذا المجال. بعضها یتضاد مع عصمة الانبیاء و منزلتهم، و البعض الآخر ینسجم معهما، کذلک ینسجم مع ظاهر الآیة و الواقع التأریخی. و التمنی لغة بمعنی التلاوة و القراءة و بمعنی تشهی حصول أمر. فعلی المعنی الاول یکون مفاد الآیة کلما تلا النبی آیات الله تعالی علی العباد أدخل الشیطان وساوسه فی قلوبهم و أثار الشبهات لدیهم و حرف الحقائق أمامهم، سعیا منه لابطال تلک الآیات البینات و المنع من هدایة الناس. و أما علی المعنی الثانی للکلمة یکون مراد الآیة المبارکة ان أغلی امنیة للرسل و الانبیاء أن یعرف الناس حقیقة رسالتهم، و یدرکوا أهدافها، و یستنیروا بهدیهم، و لکن الشیطان و جنوده و السائرین علی نهجه یحولون بینهم (ع) و بین تحقیق تلک الأمنیة، بالتمویه و بث الأکاذیب و الشبهات و تحریف الحقائق. الا ان الباری تعالی قد تکفل - فی الحالتین - بنسخ و إبطال کید الشیاطین فلا یترک أنبیاءه و المؤمنین المدافعین عن الحق وحدهم فی هذا الطریق الوعر بلا ناصر، لتکون الغلبة فی نهایة المطاف لأصحاب الحق علی الباطل و تنتشر رایة الهدایة خفاقة علی رؤوس المؤمنین.

ایمان به ظهور مصلح آخرالزمان و مهدی دوران در زمره امور غیبی است که رسول خدا (ص) از آن اطلاع داده و تایید و پذیرش آن واجب است. آیات قرآن، روایات متواتر از شیعه و اهل سنت و اجماع و اتفاق مسلمانان و ادراک مکاتب و ادیان گوناگون پیرامون نیاز به ظهور منجی از مهم ترین ادله در اثبات ظهور مهدی امت از نسل پیغمبر آخرالزمان است. توجه به هر دو بعد محتوای دینی و الزامات رسانه ای و بهره مندی از این دو برای شناساندن مطلوب موعود آخرالزمان ضروری است. در این پژوهش با بهره گیری از متون دینی و روایی با روش تحلیل درون مایه، به تمییز مشخصات منحصر به فرد حضرت حجت (عج) از مدعیان دروغین می پردازیم، و سپس با روش تحلیل گفتمان، رویکردها و گفتمان حاکم بر آثار رسانه ای 9 گروه اصلی فعال از مدعیان دروغین مهدویت را استخراج می کنیم و از میان این دو و تحلیل درون مایه مصاحبه با خبرگان مهدویت و رسانه، الگوی مطلوب رسانه ای مقابله با آنها را تبیین خواهیم کرد.

این پژوهش با هدف ارائه تعریف عام از پژوهش­ های پیشین ـ باتوجه به اینکه تاکنون پژوهشی برای دستیابی به تعریفی عام از حکمرانی در مطالعات داخل و خارج از کشور در دسترس قرار نگرفت سازماندهی و اجرا شد. پژوهش از نظر هدف، توسعه ای و از جنبه ماهیت داده ها و شیوه تحلیل در زمره پژوهش های کیفی است. در این پژوهش داده ها با استفاده از فن فراترکیب جمع آوری و تحلیل شده است. برای فراترکیب از روش هفت مرحله ای ساندولسکی و باروسو استفاده شد. واحد ثبت، مستندات (کتاب ها و مقالات) و واحد تحلیل، بند است. از پایگاه های داده معتبر، با روش نمونه گیری هدفمند، غربالگری انجام و تعداد 218 مستند (نمونه پژوهش) برای تحلیل انتخاب شد. برای تحلیل مضمون اسناد از نرم افزار مکس کیو دی. ای. 2020 و برای اعتباریابی تحلیل مضمون از ضریب توافق درونی کاپا استفاده شد. محاسبه این ضریب توسط نرم افزار مکس کیو دی. ای. 2020 انجام شد که بر اساس معیار تحلیلی استفاده ­شده، در سطح عالی توافق (= 89/0) قرار دارد. مضمون­ های سازمان دهنده مفهوم حکمرانی (ابعاد حکمرانی) به ­ترتیب فراوانیِ شناسه­ های استخراجی از منابع بررسی شده، عبارت است از: شیوه ها (03/29%)، کنشگران حکمرانی (23/26%)، کارکردها (17/25%)، هدف (62/%7)، قلمرو (73/4%)، سبک (44/4%) و ارزش (8/2%). باتوجه به این عناصر تعریف عام حکمرانی انجام شد. باتوجه به بررسی های اکتشافی به­ دست­ آمده از فراترکیب، تعریف حکمرانی بر اساس عناصر تشکیل دهنده آن به صورت زیر است: «حکمرانی، فرایند راهبری تعامل نظام مند کنشگران (حکومتی/ غیر حکومتی) در قلمرو (فراملی، ملی و فروملی) از طریق خط مشی گذاری و تنظیم گری (و بازتوزیع) برای تسهیل گری و ارائه خدمات (عمومی) به­ منظور تحقق اهداف جمعی (مشترک بین کنشگران حکومتی و غیرحکومتی) با اعمال اقتدار مشروع در چارچوب آرمان ها و ارزش های آن قلمرو است.» امید است این تعریف عام سبب رهایی از ابهام های تعریف حکمرانی شده و برای دستیابی به تعریفی عام از مؤلفه های تشکیل دهنده تعریف حکمرانی، با اقدام دیگر پژوهشگران، این کارِ نوین پژوهشی تکمیل شود.